II RP w ocenie historii

 

"Państwo musi być oparte na własnych siłach, nie na łasce cudzej."

        Niccolò Machiavelli

Minęło ponad sto lat od momentu, gdy Polska – po 123 latach zaborów – odzyskała niepodległość. W tym czasie narracja historyczna dotycząca II Rzeczypospolitej przeszła liczne przemiany: od gloryfikacji w okresie międzywojennym, przez marginalizację i krytykę w czasach PRL, aż po współczesne próby zrównoważonego bilansu. Publikacja „II RP. Cienie i blaski. Szkice do bilansu z perspektywy stulecia” pod redakcją  Pana Patryka Pleskota, wydana w 2023 roku przez Instytut Pamięci Narodowej, stanowi istotny głos w tej refleksji. Celem zbioru nie jest stworzenie jednej obowiązującej narracji, ale raczej ukazanie złożoności i niejednoznaczności II RP w świetle aktualnej wiedzy historycznej oraz z dystansem stulecia.

Książka liczy ponad 500 stron i zawiera kilkadziesiąt rozdziałów napisanych przez różnych autorów – historyków, politologów, badaczy kultury i życia społecznego. Redaktor naukowy, Pan Patryk Pleskot, zadbał o to, by reprezentowane były różne punkty widzenia, perspektywy badawcze i dziedziny: od polityki zagranicznej, przez życie codzienne, po kulturę, infrastrukturę, edukację i kwestie wyznaniowe. W efekcie publikacja ma charakter interdyscyplinarny i nie ogranicza się jedynie do narracji politycznej, co jest jej dużą zaletą.

Zbiór podzielony jest na bloki tematyczne, które można określić jako:

analizy syntetyczne i przekrojowe (np. bilans niepodległości, rozwój myśli politycznej, ocena ustroju);

studia przypadków (np. sytuacja kobiet, reforma rolna, kolej, radio, służba zdrowia);

refleksje nad pamięcią historyczną.

Taka konstrukcja sprzyja zarówno czytelnikowi akademickiemu, jak i osobie zainteresowanej konkretnymi aspektami życia w II RP.

W wielu rozdziałach Autorzy podkreślają, że sama rekonstrukcja państwowości po 1918 roku była osiągnięciem epokowym. Polska była rozczłonkowana administracyjnie, prawnie i gospodarczo, a mimo to udało się stworzyć wspólne struktury państwowe. Jednym z największych sukcesów była reforma walutowa Władysława Grabskiego, która ustabilizowała gospodarkę po katastrofalnej inflacji. Kolejnym aspektem „blasku” II RP była rozbudowa infrastruktury: powstanie portu w Gdyni, rozwój kolei państwowej, budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego. Państwo podejmowało również wysiłki w zakresie edukacji i kultury – powstawały nowe uczelnie, rozwijała się prasa, radio, teatr, literatura i film. Autorzy wskazują także na rosnącą świadomość społeczną i wzrost znaczenia instytucji obywatelskich.

Już sam tytuł wskazuje na ambiwalencję – „cienie i blaski” – sugerując, że historia II RP nie daje się łatwo zaszufladkować. Twórcy poszczególnych szkiców unikają zarówno bezrefleksyjnej idealizacji, jak i historycznego potępienia, pokazując, że bilans II RP musi być złożony i wielowarstwowy.

Pisarze podkreślają, że mimo licznych wyzwań, Polska odzyskała i utrzymała niepodległość przez dwie dekady – co w świetle realiów geopolitycznych XX wieku jest nie lada osiągnięciem. Książka nie pomija jednak ciemnych stron II RP. Szczególną uwagę zwraca się na napięcia narodowościowe i społeczne, które przeradzały się w konflikty i wykluczenia. Mniejszości narodowe – szczególnie Ukraińcy, Żydzi i Białorusini – często traktowane były z podejrzliwością, a w polityce państwa dominował etnocentryczny model narodu.

Istotnym elementem bilansu są także problemy z demokracją. Początkowy okres parlamentaryzmu był burzliwy i nieskuteczny, co doprowadziło do zamachu majowego w 1926 roku. Po nim państwo zaczęło dryfować w stronę autorytaryzmu, ograniczając wolność prasy, osłabiając parlament i wzmacniając władzę wykonawczą. Sanacja, mimo retoryki odnowy moralnej, sama często uciekała się do praktyk represyjnych wobec opozycji i społeczeństwa obywatelskiego.

Redaktor tomu, Pan Patryk Pleskot, znany z umiarkowanego, źródłowego podejścia do historii, stworzył przestrzeń dla różnorodnych głosów – zarówno historyków młodszej generacji, jak i uznanych badaczy. Książka porusza tematy polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturowe, łącząc twardą analizę faktów z refleksją nad pamięcią historyczną. Co ważne, publikacja nie zamyka się w granicach „suchych” analiz, ale stawia pytania o dziedzictwo II RP we współczesnej Polsce. Na ile międzywojenna Polska może być dziś inspiracją? Jakie błędy powinniśmy pamiętać, by ich nie powtarzać? Jak uniknąć pokusy mitologizacji lub demonizacji przeszłości?

Tym, co łączy wszystkie rozdziały, jest próba ucieczki od uproszczeń. Autorzy nie romantyzują II RP, ale też nie popadają w tani krytycyzm. Wskazują raczej na potrzebę rozumienia II Rzeczypospolitej jako państwa realnego – z realnymi możliwościami i ograniczeniami. Wielu badaczy podkreśla, że niektóre problemy (np. deficyt kultury politycznej, dominacja armii, brak stabilnych partii) wynikały z faktu, że Polska była państwem młodym i postzaborczym. W tym sensie książka jest nie tylko analizą przeszłości, ale i lekcją dla teraźniejszości. Pokazuje, że demokracja nie jest dana raz na zawsze, a społeczeństwo obywatelskie wymaga pielęgnacji i inwestycji. Przestrzega także przed pokusą tworzenia „złotego mitu” przeszłości, który może przesłaniać realne wyzwania współczesności.

Książka „II RP. Cienie i blaski” to znakomity przykład historycznej równowagi: ani apologetyczna, ani rewizjonistyczna. To zaproszenie do dojrzałej refleksji nad przeszłością, która nie służy budowie prostych narracji politycznych, lecz pomaga zrozumieć złożoność losów Polski i Polaków w XX wieku. W stulecie odzyskania niepodległości lektura tej książki jest nie tylko ważna, ale i konieczna – szczególnie w dobie, gdy historia bywa często używana jako oręż w sporach ideologicznych. Dzięki swojej rzetelności, różnorodności i humanistycznemu podejściu, zbiór pod redakcją  Pana Patryka Pleskota uczy, że przeszłość należy rozumieć, a nie upraszczać.

Książkę do recenzji otrzymałam od Wydawnictwa IPN