Ekonomia dla początkujących

 Friedrich August von Hayek

„Największym niebezpieczeństwem jest przekonanie, że ludzie mogą zaplanować gospodarkę lepiej, niż zrobi to wolny rynek.”

„Uliczny ekonomista” Pana Axela Kaisera to książka, która wykracza poza tradycyjne ramy literatury popularnonaukowej. Choć Autor deklaruje, że jego celem jest przybliżenie czytelnikom podstaw ekonomii, publikacja ta stanowi również manifest ideowy. Pan Kaiser występuje nie tylko jako popularyzator nauki, lecz także jako obrońca klasycznego liberalizmu, wolnego rynku i indywidualnej odpowiedzialności. Jego książka to równocześnie zbiór argumentów, krytyka współczesnych tendencji politycznych oraz apel o zmianę sposobu myślenia o gospodarce. To właśnie połączenie edukacji i ideologii sprawia, że „Uliczny ekonomista” jest lekturą, która wzbudza silne emocje i prowokuje do intelektualnej dyskusji.

Jednym z kluczowych wątków książki jest przekonanie, że w debacie publicznej dominują mity i uproszczenia, które prowadzą do błędnych decyzji politycznych. Pisarz uważa, że ekonomia została zepchnięta na margines w rozmowach o ważnych sprawach społecznych, a jej miejsce zajęła retoryka oparta na emocjach. Politycy – zdaniem Autora – często kierują się potrzebą zdobycia poparcia, a nie rzetelną analizą konsekwencji swoich działań. W rezultacie powstają rozwiązania, które w krótkim okresie wydają się atrakcyjne, lecz w dłuższej perspektywie przynoszą szkody. Książka ma więc na celu uzbroić czytelnika w narzędzia pozwalające odróżnić propozycje sensowne od populistycznych. Pan Kaiser opiera się na klasycznej myśli liberalnej, w szczególności na spuściźnie ekonomistów takich jak Friedrich Hayek czy Milton Friedman. Podkreśla znaczenie spontanicznego porządku, czyli przekonania, że społeczeństwo rozwija się najlepiej wtedy, gdy ludzie sami – poprzez swoje decyzje, innowacje i przedsiębiorczość – tworzą wartościowe instytucje i rozwiązania, zamiast polegać na odgórnym planowaniu. Centralnym argumentem Pisarza jest to, że wolny rynek nie jest chaosem, lecz naturalnym systemem współpracy, w którym indywidualne działania przynoszą społeczne korzyści. Pan Kaiser wskazuje przy tym, że wiele problemów gospodarczych wynika nie z nadmiaru wolności, lecz z jej ograniczania.

Znaczącą część książki stanowi krytyka interwencjonizmu państwowego. Pisarz analizuje mechanizmy, które mają – w zamierzeniu polityków – pomagać najuboższym lub stabilizować gospodarkę, a które w praktyce mogą pogłębiać istniejące problemy. Przykładem jest kontrola cen mieszkań, która prowadzi do spadku podaży i pogorszenia jakości budownictwa, czy podwyższanie płacy minimalnej, które może zniechęcać przedsiębiorców do tworzenia nowych miejsc pracy, zwłaszcza dla osób o niższych kwalifikacjach. Pan Kaiser nie twierdzi, że wszystkie działania państwa są szkodliwe, lecz argumentuje, że ich skutki należy analizować nie tylko w kontekście celów deklarowanych, lecz przede wszystkim rezultatów realnych. Istotne miejsce w książce zajmuje krytyka narracji o „złych kapitalistach” i „nieuniknionej niesprawiedliwości wolnego rynku”. Autor przekonuje, że nierówności same w sobie nie są dowodem niesprawiedliwości; często wynikają z różnic w umiejętnościach, innowacyjności czy pracowitości. Podkreśla, że w systemach wolnorynkowych bogactwo nie powstaje kosztem innych, lecz dzięki tworzeniu wartości, z której korzystają również mniej zamożni członkowie społeczeństwa. Wskazuje przy tym na historyczne przykłady społeczeństw, gdzie wzrost gospodarczy – możliwy dzięki wolności gospodarczej – doprowadził do poprawy warunków życia milionów ludzi. To właśnie te argumenty stanowią trzon jego obrony kapitalizmu jako systemu o największym potencjale do generowania dobrobytu.

Z drugiej strony, Pan Kaiser nie idealizuje współczesnej gospodarki. Zwraca uwagę na relacje między rynkiem a państwem, analizując problem tzw. kapitalizmu kolesiowskiego (crony capitalism), w którym przedsiębiorcy uzyskują przywileje dzięki powiązaniom politycznym. Autor podkreśla, że taki system nie ma nic wspólnego z prawdziwym wolnym rynkiem i w rzeczywistości działa jak forma korporacyjnego socjalizmu, w którym prywatne interesy są chronione kosztem obywateli. Ten element książki dowodzi, że Pisarz jest świadomy złożoności rzeczywistości gospodarczej i nie neguje jej patologii – lecz wskazuje ich właściwe źródła. Atutem „Ulicznego ekonomisty” jest styl narracji. Pan Kaiser pisze żywo, jasno i bez akademickiej sztywności. Zamiast wykresów i trudnych wzorów przywołuje przykłady, anegdoty i analogie, które pomagają zrozumieć nawet skomplikowane mechanizmy ekonomiczne. Jego celem nie jest tworzenie podręcznika, lecz zbudowanie podstawowego zestawu intuicji, które pozwolą czytelnikowi lepiej interpretować debatę publiczną. Dzięki temu książka pełni funkcję nie tylko edukacyjną, lecz także emancypacyjną – wyzwala czytelnika z uproszczonych schematów myślenia i skłania do samodzielnej analizy.

Mimo wielu zalet książka ma również słabe strony. Krytycy wskazują, że Autor niekiedy popada w przesadną pewność siebie, przedstawiając złożone problemy społeczne w sposób zbyt jednoznaczny. W Jego narracji rzadko pojawia się wątpliwość czy refleksja nad tym, że realna gospodarka często wymaga kompromisów, a nie tylko trzymania się jednej doktryny. Niektórzy zarzucają Panu Kaiserowi, że jego argumenty mają charakter bardziej publicystyczny niż naukowy. Jednak nawet jeśli autor jest stronniczy, jego stronniczość jest uczciwa: nie ukrywa swojej perspektywy, lecz otwarcie ją prezentuje i broni za pomocą logicznych argumentów.

Podsumowując, Uliczny ekonomista Pana Axela Kaisera to książka, która z jednej strony popularyzuje ekonomię w sposób przystępny i angażujący, a z drugiej – stanowi manifest liberalnej wizji społeczeństwa. Jej lektura daje czytelnikowi narzędzia do lepszego rozumienia mechanizmów rządzących gospodarką, jednocześnie zachęcając do krytycznego myślenia i kwestionowania popularnych narracji politycznych. Nawet jeśli ktoś nie zgadza się z liberalnymi przekonaniami Autora, książka ta może być dla niego wartościowym impulsem do refleksji i pogłębienia własnych poglądów. Właśnie dlatego „Uliczny ekonomista” jest pozycją godną polecenia – nie tylko jako wprowadzenie do ekonomii, lecz także jako głos w ważnej debacie o przyszłości współczesnych społeczeństw.

Książkę do recenzji otrzymałam od Wydawnictwa Freedom Publishing

Zmarli po wojnie

„Na wojnie nie ma ludzi starych. Są tylko młodzi, którzy zbyt szybko dorośli.”

— Erich Maria Remarque (duch jego twórczości)

Książka Ochrona grobów i cmentarzy wojennych z perspektywy prawa międzynarodowego i polskich regulacji prawnych, wydana przez Instytut Pamięci Narodowej, jest jednym z najbardziej kompleksowych polskich opracowań dotyczących statusu prawnego grobów wojennych, ich ochrony oraz roli, jaką odgrywają w polityce historycznej i systemie prawnym państwa. Publikacja stanowi próbę uporządkowania wielowątkowej problematyki, łącząc analizę prawnomiędzynarodową, krajowe regulacje ustawowe i administracyjne oraz interpretacje wynikające z badań historycznych i praktyki instytucji zajmujących się miejscami pamięci.

Jednym z największych atutów publikacji jest jej precyzyjne nawiązanie do kontekstu międzynarodowego, w którym ochrona miejsc pochówku związanych z konfliktami zbrojnymi jest obowiązkiem państw wynikającym z wieloletniego procesu formowania się międzynarodowego prawa humanitarnego. Autorzy przypominają, że już XIX-wieczne konwencje haskie podkreślały konieczność szacunku dla zmarłych żołnierzy i obowiązek zapewnienia im godnych pochówków. Z czasem obowiązek ten został rozszerzony i uszczegółowiony wraz z przyjęciem Konwencji Genewskich z 1949 r. oraz Protokołów dodatkowych z 1977 r. Według tych norm:

państwa muszą prowadzić ewidencję i identyfikację zwłok,

miejsca pochówków powinny być trwale oznaczone i chronione,

grobów nie wolno niszczyć czy przenosić bez uzasadnionej potrzeby i odpowiedniej procedury,

rodziny zmarłych mają prawo do informacji o miejscu ich pochowania.

Publikacja IPN przedstawia, jak normy te funkcjonują nie tylko teoretycznie, lecz także w praktyce działania współczesnych państw – w tym Polski, która podejmuje zobowiązania w ramach ONZ, NATO czy umów bilateralnych dotyczących opieki nad grobami zagranicznych żołnierzy na terytorium RP. Książka zwraca uwagę na jeszcze jeden aspekt: prawo humanitarne nie kończy swojego działania wraz z ustaniem konfliktu. Obowiązki państwa trwają również wiele dekad później, nawet gdy konflikt dawno utracił żywą obecność w świadomości społecznej. Polska, ze względu na burzliwą historię, jest szczególnym obszarem, na którym obowiązki te kumulują się wobec pochówków żołnierzy wielu armii – polskich, niemieckich, radzieckich, austro-węgierskich, ukraińskich czy żołnierzy z okresu powstań.

Drugą część książki poświęcono omówieniu polskich przepisów, wśród których kluczowe znaczenie ma ustawa z 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych, nadal obowiązująca – z późniejszymi zmianami – mimo upływu ponad 90 lat od jej uchwalenia. Autorzy pokazują, że ustawa ta jest niezwykle trwałym fundamentem systemu prawnego, a jej konstrukcja okazała się zadziwiająco odporna na zmiany ustrojowe i administracyjne. W publikacji omówiono m.in.:

zakres odpowiedzialności gmin, których obowiązkiem jest utrzymanie grobów wojennych,

rolę wojewodów jako organów nadzorczych,

uprawnienia i zadania Instytutu Pamięci Narodowej, który prowadzi działania badawcze, dokumentacyjne i edukacyjne,

szczegółowe zasady dotyczące finansowania prac renowacyjnych,

regulacje dotyczące ekshumacji, przenoszenia mogił i ustalania ich statusu,

zależność między prawem ochrony zabytków a prawem dotyczącym grobów wojennych.

Analizując ustawę z 1933 r., Autorzy zwracają uwagę na jej ogromną wagę jako aktu, który przetrwał kolejne epoki – II Rzeczpospolitą, okres PRL i III Rzeczpospolitą – będąc stale podstawą opieki państwa nad miejscami związanymi z historią militarną i cierpieniem ludności cywilnej.

Jedną z części książki, która zasługuje na szczególne podkreślenie, jest refleksja nad kulturowym i symbolicznym wymiarem cmentarzy wojennych. Groby wojenne są bowiem szczególną kategorią miejsc pamięci: funkcjonują na styku historii, polityki, prawa i emocji społecznych. Autorzy zwracają uwagę, że:

miejsca te mogą stać się przedmiotem sporów o interpretację przeszłości,

państwo ma obowiązek zachować bezstronność i respektować zasady prawa humanitarnego,

konieczne jest prowadzenie dialogu z państwami, których obywatele są pochowani na terenie Polski,

polityka pamięci musi respektować zarówno wymogi prawa, jak i lokalną tożsamość oraz uczucia mieszkańców.

Szczególnie cenne jest omówienie przypadków, w których dochodziło do konfliktów na tle grobów i pomników wojennych – zwłaszcza dotyczących armii niemieckiej i radzieckiej. Publikacja pokazuje, jak skomplikowanym zadaniem jest pogodzenie obowiązków międzynarodowych z wrażliwością społeczną i pamięcią o doświadczeniach historycznych. Książka nie poprzestaje na warstwie teoretycznej, lecz bogato ilustruje swoje tezy przykładami z praktyki administracyjnej. Twórcy opisują realne wyzwania:

trudności w identyfikacji miejsc pochówku na terenach, które były wielokrotnie areną walk,

problemy z dokumentacją archiwalną i jej rozbieżnościami,

konieczność godzenia różnych poziomów przepisów – od gminnych po międzynarodowe,

kwestie finansowania i dostępności specjalistów konserwatorskich,

konflikty związane z przenoszeniem szczątków podczas inwestycji infrastrukturalnych.

Szczegółowo przedstawiono również wytyczne techniczne dotyczące renowacji, oznakowania i ewidencji miejsc pochówku, co czyni tę publikację narzędziem o dużej wartości praktycznej. Książka wydana przez Instytut Pamięci Narodowej jest dziełem ważnym z kilku powodów:

1. Kompleksowość ujęcia

Łączy prawo krajowe, międzynarodowe, historię, administrację publiczną i kwestie ochrony zabytków.

2. Aktualność problematyki

W dobie licznych debat o usuwaniu pomników, rewitalizacji cmentarzy oraz ekshumacjach książka dostarcza rzetelnego, merytorycznego spojrzenia na obowiązki wynikające z prawa.

3. Praktyczne znaczenie

Publikacja może być wykorzystywana przez urzędników, służby konserwatorskie, badaczy, nauczycieli oraz instytucje kultury.

4. Budowanie kultury pamięci

Pokazuje, że szacunek dla zmarłych – bez względu na narodowość czy przynależność wojskową – jest elementem współczesnych standardów cywilizacyjnych oraz przejawem odpowiedzialności państwa.

Książka Ochrona grobów i cmentarzy wojennych z perspektywy prawa międzynarodowego i polskich regulacji prawnych stanowi jedno z najważniejszych współczesnych polskich opracowań dotyczących prawnej i cywilizacyjnej ochrony miejsc pamięci. Jej siłą jest umiejętne połączenie analiz stricte prawniczych z refleksją nad pamięcią zbiorową, polityką historyczną i praktyką administracyjną. Dzięki temu publikacja IPN nie tylko pogłębia wiedzę, ale również przypomina o moralnym wymiarze troski o miejsca spoczynku poległych – zarówno tych, którzy walczyli w obronie polskiej państwowości, jak i tych, którzy znaleźli się na jej ziemiach w wyniku burzliwych wydarzeń XX wieku.

Książkę do recenzji otrzymałam od Instytutu Pamięci narodowej

 

 

Magister nic nie wart

Yuval Noah Harari: „Nauka to nie tylko gromadzenie wiedzy — to akceptacja własnej niewiedzy.”

Książka „Nie chcemy seryjnej produkcji magistrów. Relacje o strajku studenckim w Łodzi 21 stycznia – 18 lutego 1981 roku”, wydana przez Instytut Pamięci Narodowej, jest obszernym świadectwem, jednego z najważniejszych protestów środowiska akademickiego w okresie tzw. „karnawału Solidarności”. Publikacja ta nie tylko porządkuje fakty, lecz także ukazuje strajk z perspektywy samych jego uczestników, tworząc wielowątkowy, bogaty w emocje i refleksje obraz życia studenckiego pod koniec PRL. Szczególne znaczenie ma tu połączenie relacji mówionej z dokumentami archiwalnymi, które razem tworzą spójną narrację o przełomowych tygodniach zimy 1981 roku.

Aby w pełni zrozumieć znaczenie łódzkiego protestu, konieczne jest osadzenie go w szerszym tle społeczno-politycznym. Po strajkach sierpniowych 1980 roku Polska weszła w okres podwyższonej aktywności społecznej i politycznej. Dzięki powstaniu NSZZ „Solidarność” społeczeństwo po raz pierwszy od lat zyskało narzędzie oddolnej samoorganizacji. Na fali tego odrodzenia obywatelskiego zaczęły powstawać niezależne organizacje także w środowisku akademickim. Studenci, dotąd pozbawieni realnego wpływu na politykę uczelni, zauważyli, że również oni mogą upomnieć się o swoje prawa — o lepszą jakość kształcenia, przejrzystość reguł egzaminowania, większą swobodę w doborze programów nauczania oraz o samorządność. Łódź stała się jednym z najaktywniejszych ośrodków buntujących się młodych ludzi. Wybuch strajku w styczniu 1981 roku był reakcją na opieszałość władz PRL w uznaniu Niezależnego Zrzeszenia Studentów (NZS), ale także symbolem sprzeciwu wobec skostniałego systemu edukacyjnego. Hasło „Nie chcemy seryjnej produkcji magistrów” doskonale oddawało główną ideę protestu — odmowę uczestnictwa w systemie, który traktuje edukację jako proces produkcji, a nie rozwijania człowieka i jego zdolności.

Największą wartością książki jest to, że opowiada historię strajku przez pryzmat relacji uczestników. Relacje te nie są jedynie dodatkiem do naukowej narracji — stanowią jej podstawę. Wypowiedzi studentów, działaczy NZS, wykładowców, a nawet urzędników stają się głosem epoki, z którego wyłania się całe spektrum emocji: entuzjazm, strach, determinacja, zwątpienie i nadzieja. W publikacji pojawiają się wspomnienia dotyczące planowania strajku, nieprzespanych nocy, negocjacji z władzami, codziennych dyżurów i obowiązków, a także improwizowanych wykładów i koncertów. Jednocześnie świadkowie opowiadają o trudach życia w okupowanych budynkach uniwersyteckich: braku snu, problemach z jedzeniem, nieustannym napięciu, ale też niezwykłym poczuciu wspólnoty i solidarności. To wszystko tworzy pełny, żywy obraz protestu, którego nie dałoby się oddać samymi dokumentami. Relacje ukazują studentów jako ludzi młodych, często dopiero wchodzących w dorosłość, którzy nagle musieli podejmować decyzje o poważnych konsekwencjach — także politycznych. Ich głos czyni książkę wyjątkową, bo pokazuje historię od dołu, z poziomu zwykłych ludzi, nie zaś z perspektywy wielkiej polityki.

Obok relacji świadków ważną część publikacji stanowią dokumenty pochodzące z archiwów IPN. Znajdziemy tu m.in.:

raporty Służby Bezpieczeństwa,

analizy sytuacji sporządzane przez Komitet Wojewódzki PZPR,

wewnętrzną korespondencję władz uczelni,

ulotki, plakaty i dokumenty tworzone przez NZS.

Z zestawienia tych materiałów wyłania się obraz państwa, które z jednej strony nie chciało dopuścić do eskalacji konfliktu, z drugiej zaś konsekwentnie dążyło do jego ograniczenia i skontrolowania. SB skrupulatnie monitorowała nastroje wśród studentów, lista osób zaangażowanych w protest była stale aktualizowana, a władze próbowały odgórnie ograniczyć wpływy NZS.

Zderzenie relacji uczestników ze spojrzeniem aparatu bezpieczeństwa tworzy interesujący kontrast. Studenci opisują atmosferę entuzjazmu i dumy, natomiast raporty władz często przedstawiają ich jako nieodpowiedzialnych młodych ludzi ulegających „wpływom wrogich sił”. Dzięki temu czytelnik dostrzega, jak bardzo różniły się oceny tego samego wydarzenia po obu stronach społecznego sporu.

Książka pozwala prześledzić dzień po dniu rozwój protestu. Łódzki strajk miał charakter okupacyjny — studenci zajęli budynki Uniwersytetu Łódzkiego oraz innych uczelni, organizując ich funkcjonowanie jak małe autonomiczne społeczności. Powstały komisje odpowiedzialne za porządek, zaopatrzenie, tworzenie komunikatów czy negocjacje. Istotną rolę odgrywali wykładowcy, którzy niejednokrotnie wspierali protest, prowadząc zajęcia w formie otwartych wykładów. Strajk trwał prawie miesiąc i był jednym z najdłuższych protestów studenckich w historii PRL. Do kluczowych momentów należały:

powołanie Ogólnopolskiego Komitetu Strajkowego,

propozycje kompromisowe władz,

przyjazdy delegacji z innych miast,

a przede wszystkim — ugoda łódzka z 18 lutego 1981 roku, która zakończyła strajk.

Książka ukazuje, że przełomowe decyzje zapadały niejednokrotnie w atmosferze napięcia i niepewności. Uczestnicy nie wiedzieli, czy strajk nie zostanie siłowo spacyfikowany, jak to bywało wcześniej w dziejach PRL. Tym większe było ich poczucie odpowiedzialności za podejmowane działania. Strajk zakończył się sukcesem: NZS został zalegalizowany, a część postulatów dotyczących autonomii uczelni i wolności studenckiej została formalnie uznana. Jednak, jak podkreślają Autorzy relacji, prawdziwe znaczenie strajku wykraczało poza sferę prawno-organizacyjną. Był to moment, w którym młodzi ludzie odkryli swoją siłę sprawczą. Uczestnicy protestu nauczyli się współpracy, dialogu, samoorganizacji i odpowiedzialności za wspólne dobro. Te doświadczenia — szczególnie cenne w państwie, które przez lata ograniczało oddolną aktywność obywateli — kształtowały ich późniejsze wybory życiowe, zawodowe i polityczne. Publikacja ukazuje także długofalowy wpływ protestu na kulturę akademicką w Polsce. Debata o jakości kształcenia, autonomii uczelni czy podmiotowości studentów, choć toczy się w innych warunkach niż w 1981 roku, jest nadal aktualna. Tym samym książka nie jest jedynie dokumentem historycznym — staje się punktem wyjścia do refleksji o współczesnej edukacji.

Książka wydana przez Instytut Pamięci Narodowej wyróżnia się rzetelnością, szeroką bazą źródłową i staranną redakcją. Umiejętnie łączy relacje mówione z analizą dokumentów, prezentując pełny obraz wydarzeń z przełomu stycznia i lutego 1981 roku. Jest to publikacja ważna nie tylko dla historyków zajmujących się dziejami PRL, lecz także dla socjologów, politologów, pedagogów i wszystkich tych, którzy chcą zrozumieć dynamikę ruchów studenckich. Książka przypomina również, że historia nie jest jedynie zbiorem dat i faktów, lecz splotem ludzkich doświadczeń. To właśnie świadectwa indywidualnych uczestników czynią tę publikację tak wartościową — pozwalają czytelnikowi wejść w świat, który na pozór minął, ale którego echo nadal rozbrzmiewa w dzisiejszym życiu społecznym i akademickim.

„Nie chcemy seryjnej produkcji magistrów” to książka, która z powodzeniem łączy rolę dokumentu historycznego, źródła pamięci oraz analizy społecznego ruchu studenckiego. Pokazuje, że łódzki strajk z 1981 roku był nie tylko walką o konkretne postulaty, lecz także ważnym momentem narodzin obywatelskiej świadomości młodego pokolenia. Publikacja IPN stanowi jedno z najpełniejszych opracowań na ten temat i niewątpliwie pozostanie ważnym punktem odniesienia dla przyszłych badań nad historią najnowszą Polski.

Książkę do recenzji otrzymałam od Instytutu Pamięci Narodowej

 

Polska pod okupacją

 „Kiedyś nadejdzie czas, że wolność powróci i człowiek będzie mógł znowu mówić prawdę.” – anonim, nawiązanie do życia pod okupacją.

Czwarty tom serii „Polska pod okupacją 1939–1945” wydanej przez Instytut Pamięci Narodowej stanowi ważny wkład w rozwój współczesnej polskiej historiografii dotyczącej okresu II wojny światowej. Praca zbiorowa, przygotowana przez badaczy IPN w ramach szeroko zakrojonego programu badawczego poświęconego dziejom okupacji, łączy wnikliwą analizę źródłową z próbą syntetycznego ujęcia najważniejszych zjawisk politycznych, społecznych i kulturowych tego okresu. Tom ten nie tylko pogłębia wiedzę o mechanizmach okupacyjnych, lecz także ukazuje ich długotrwałe konsekwencje dla losów polskiego społeczeństwa.

Aparat represji jako fundament okupacyjnej rzeczywistości

Jednym z centralnych tematów tomu jest funkcjonowanie niemieckiego aparatu represji. Autorzy ukazują skomplikowaną strukturę instytucji odpowiedzialnych za terror, takich jak Gestapo, policja bezpieczeństwa czy sądy specjalne. Zwracają uwagę na to, że system represji nie był chaotyczny – przeciwnie, stanowił świadomie zorganizowany mechanizm podporządkowania i wyniszczenia społeczeństwa polskiego. Analizy te odsłaniają, w jaki sposób okupant wykorzystywał prawo jako narzędzie terroru, tworząc pozory legalizmu, które maskowały brutalną rzeczywistość masowych egzekucji, konfiskat majątku oraz arbitralnych wyroków śmierci.

Polityka rasowa i program germanizacyjny

Istotnym elementem tomu są studia nad polityką rasową III Rzeszy i jej wpływem na codzienność mieszkańców okupowanych ziem. Naukowcy rekonstruują nie tylko ogólne założenia ideologiczne nazizmu, lecz również ich praktyczne zastosowanie: klasyfikację rasową, germanizację „wartościowych” dzieci, ekspulsje czy dyskryminacyjne regulacje dotyczące życia społecznego. Tom pokazuje, że okupacja była nie tylko systemem militarnym, ale przede wszystkim projektem ideologicznym, którego celem była radykalna przebudowa struktury etnicznej Europy Środkowo-Wschodniej.

Polskie Państwo Podziemne wobec wyzwań okupacyjnych

Artykuły poświęcone konspiracji stanowią ważną część publikacji. Ukazują rozwój struktur Polskiego Państwa Podziemnego, jego zdolność do organizowania oporu oraz strategie adaptacji do dynamicznej i groźnej rzeczywistości okupacyjnej. Jednocześnie Autorzy podkreślają, że konspiracja nie funkcjonowała w próżni – była stale konfrontowana z brutalnością systemu represji. Tom analizuje zarówno sukcesy podziemia, jak i ciemniejsze strony jego działalności, takie jak trudności organizacyjne, problemy bezpieczeństwa czy konflikty pomiędzy różnymi grupami konspiracyjnymi.

Nowe źródła i nowe perspektywy badawcze

Jednym z najważniejszych walorów tomu jest wykorzystanie materiałów archiwalnych, które wcześniej były trudno dostępne lub nie zostały jeszcze poddane naukowej analizie. Pisarze sięgają do dokumentów niemieckich, polskich i wytwarzanych przez struktury podziemne, co pozwala na bardziej zniuansowane ujęcie tematów dobrze znanych, lecz wymagających ponownego odczytania. Badania te ujawniają, że okupacja nie była doświadczeniem jednorodnym – różniła się między regionami, grupami społecznymi oraz w czasie, co podkreśla konieczność odejścia od uproszczonych, ogólnych narracji.

Krytyczna refleksja nad stanem historiografii

Tom nie ogranicza się do prezentacji faktów, lecz podejmuje również próbę oceny dotychczasowego dorobku badań o okupacji. Autorzy wskazują niedostatki wcześniejszej literatury, pokazują luki, które wymagają dalszego zgłębienia, oraz proponują nowe kierunki badawcze. Dzięki temu publikacja ta jest nie tylko zbiorem artykułów, ale również ważnym głosem w dyskusji o tym, w jaki sposób opowiadać historię okupacji, jakie metody badawcze stosować i jak unikać błędów interpretacyjnych wynikających z ideologizacji czy uproszczeń.

Tom 4 serii „Polska pod okupacją 1939–1945” ma duże znaczenie dla współczesnych badań historycznych z kilku powodów. Po pierwsze, jego interdyscyplinarność sprawia, że nie koncentruje się on wyłącznie na historii politycznej, ale łączy ją z historią społeczną, prawną i kulturową. Po drugie, tom wprowadza nowe, często unikalne źródła, co znacząco wzbogaca wiedzę o mechanizmach okupacyjnych i życiu codziennym. Po trzecie, publikacja pełni rolę edukacyjną – jest narzędziem budowania świadomości historycznej i przeciwdziała uproszczonym narracjom, które w dyskursie publicznym często dominują nad rzetelną refleksją. „Polska pod okupacją 1939–1945, tom 4” to praca, która wyróżnia się zarówno naukową rzetelnością, jak i szerokością perspektywy badawczej. Dzięki wykorzystaniu nowych źródeł ważnym, analizom represji, polityki rasowej i działalności konspiracyjnej oraz refleksyjnej ocenie dotychczasowego stanu badań tom ten stanowi cenne kompendium wiedzy o realiach niemieckiej okupacji.

Publikacja ta nie tylko uzupełnia luki w historiografii, ale również inspiruje do dalszych badań nad jednym z najtragiczniejszych okresów w historii Polski. W ten sposób IPN spełnia swoją misję dokumentowania i upowszechniania wiedzy o dziejach najnowszych, a tom 4 serii staje się ważnym narzędziem naukowej i społecznej refleksji nad polskim doświadczeniem okupacji.

Książkę do recenzji otrzymałam od Instytutu Pamięci Narodowej

Od zera

 „Kapitalizm to cudowny system, który zmusza ludzi do współpracy na zasadzie wzajemnych korzyści — nawet jeśli się nie lubią.”

— Milton Friedman

Pan Rainer Zitelmann to niemiecki historyk, socjolog i publicysta, znany z licznych publikacji na temat gospodarki, bogactwa i postrzegania kapitalizmu. Jego książka „Kapitalizm to nie problem – to rozwiązanie. Podróż po historii najnowszej z wizytą na pięciu kontynentach” stanowi swoiste podsumowanie jego wieloletnich badań nad współczesnymi systemami gospodarczymi oraz próbę obrony idei wolnego rynku w świecie, w którym coraz częściej słychać głosy krytyki wobec kapitalizmu. Autor podejmuje się ambitnego zadania — udowodnić, że kapitalizm nie jest źródłem nierówności, kryzysów czy degradacji społecznej, lecz przeciwnie — stanowi siłę napędową rozwoju, innowacji i poprawy jakości życia ludzi na całym świecie. Pan Zitelmann przy tym nie ogranicza się do teorii: prowadzi czytelnika w swoistą podróż po pięciu kontynentach, analizując przykłady krajów, które reprezentują różne modele gospodarcze, od kapitalistycznych po socjalistyczne i mieszane.

Głównym założeniem Pisarza jest przekonanie, że rozwój gospodarczy i społeczny jest bezpośrednio związany z poziomem wolności gospodarczej i ochrony własności prywatnej. Tam, gdzie te wartości są silne — ludzie żyją lepiej, są bardziej przedsiębiorczy, a społeczeństwo szybciej się bogaci. Pan Zitelmann stawia tezę, że to nie kapitalizm jest problemem świata współczesnego, ale jego niedostatek — zbyt wiele państw popada w pokusę interwencjonizmu, biurokracji, redystrybucji i ograniczania przedsiębiorczości. W rezultacie wolność gospodarcza, zamiast się umacniać, jest osłabiana przez polityków obiecujących społeczeństwu „sprawiedliwość” kosztem efektywności. Ważną częścią narracji Autora jest ukazanie, że dyskusja o kapitalizmie i socjalizmie nie jest wyłącznie akademickim sporem, lecz realną walką idei, która odcisnęła piętno na losach całych narodów. Pisarz przytacza liczne przykłady, w których starcie tych dwóch światopoglądów przyniosło drastyczne różnice w poziomie życia obywateli – jak w przypadku podzielonych Niemiec czy dwóch Korei.

Książka Pana Zitelmanna ma charakter globalny. Autor analizuje przypadki z różnych części świata, aby pokazać, jak różne podejście do rynku i państwa wpływało na rozwój gospodarczy i społeczny.

Europa: od Niemiec po Skandynawię

Pan Zitelmann szczegółowo omawia przykład Niemiec Wschodnich i Zachodnich jako „eksperymentu historycznego”, który dowiódł wyższości gospodarki rynkowej nad centralnie planowaną. W tym kontekście zwraca uwagę na różnice w poziomie życia, innowacyjności i kulturze pracy. Autor analizuje także kraje skandynawskie, często przedstawiane jako „dowód” na sukces socjaldemokracji. Pokazuje jednak, że ich dobrobyt opiera się nie na socjalizmie, lecz na silnym sektorze prywatnym, konkurencyjności i otwartości gospodarki. Reformy wprowadzone w latach 90. w Szwecji czy Danii miały – Jego zdaniem – charakter liberalny, a nie socjalistyczny.

Azja: od Chin po Koreę Południow

W rozdziałach poświęconych Azji Pan Zitelmann przywołuje spektakularne historie sukcesu, takie jak Korea Południowa, Singapur i Tajwan. W jego ocenie są to przykłady krajów, które dzięki liberalnym reformom, otwarciu na handel i poszanowaniu własności prywatnej osiągnęły niezwykły wzrost gospodarczy. Z drugiej strony, Autor analizuje przypadek Chin, które mimo autorytarnego systemu politycznego dokonały rewolucji gospodarczej po 1978 roku dzięki elementom wolnego rynku wprowadzonym przez Deng Xiaopinga. Dla Pana Zitelmanna Chiny są przykładem tego, że nawet częściowa liberalizacja gospodarki potrafi wydobyć setki milionów ludzi z biedy.

Ameryka Łacińska: między populizmem a reformą

Autor sporo miejsca poświęca Ameryce Południowej, gdzie – jak zauważa – dominują napięcia między wolnorynkowymi reformami a populistycznymi interwencjami państwa. Przykładem negatywnym jest Wenezuela, której upadek gospodarczy ukazuje jako ostrzeżenie przed nadmierną kontrolą państwa i ideologią równości za wszelką cenę. Z drugiej strony, Pisarz przywołuje Chile jako przykład kraju, który przez dekady konsekwentnie stawiał na wolny rynek, co doprowadziło do znacznego wzrostu zamożności społeczeństwa – choć jednocześnie przyznaje, że model ten rodził też społeczne napięcia i wymagał reformy w duchu większej inkluzywności.

Afryka i Bliski Wschód: potencjał i bariery rozwoju

W Afryce Autor dostrzega ogromny potencjał, który jednak często pozostaje niewykorzystany z powodu słabości instytucji, korupcji i braku bezpieczeństwa własności prywatnej. Tam, gdzie wprowadzono bardziej liberalne rozwiązania gospodarcze (np. w Rwandzie czy Ghanie), można zauważyć pozytywne zmiany. Na Bliskim Wschodzie Pan Zitelmann zwraca uwagę na kontrast między krajami bogatymi w surowce, które często uzależniły się od państwowych dochodów, a tymi, które próbują dywersyfikować gospodarkę w stronę przedsiębiorczości prywatnej.

W centrum książki znajduje się odwieczny spór: czy to rynek, czy państwo lepiej służy społeczeństwu. Pisarz uważa, że interwencje państwowe, choć czasem konieczne, w dłuższej perspektywie prowadzą do stagnacji, zadłużenia i ograniczenia wolności obywateli. Autor powołuje się na dane i badania pokazujące, że kraje o wyższym poziomie wolności gospodarczej – mierzonej np. przez wskaźniki Heritage Foundation czy Fraser Institute – są jednocześnie bardziej zamożne, mają lepszy system opieki zdrowotnej i wyższy poziom szczęścia obywateli. Jednocześnie Pan Zitelmann nie postrzega kapitalizmu jako systemu idealnego. Zwraca uwagę, że jego sukces zależy od kultury społecznej: zaufania, odpowiedzialności i edukacji ekonomicznej. Bez tych elementów nawet wolny rynek może prowadzić do patologii.

Książka napisana jest przystępnie, zrozumiale także dla osób bez wykształcenia ekonomicznego. Autor nie posługuje się żargonem naukowym, lecz operuje przykładami, anegdotami i porównaniami historycznymi. Dzięki temu książka ma charakter popularyzatorski – jest zaproszeniem do refleksji, a nie akademickim traktatem. Z metodologicznego punktu widzenia Pisarz stosuje podejście empiryczne: opiera swoje tezy na analizie konkretnych przypadków i danych statystycznych. Czasami jednak można odnieść wrażenie, że wybiera przykłady w sposób selektywny, by wzmocnić własną tezę, co czyni jego argumentację mniej obiektywną. Dla polskiego odbiorcy książka Pana Zitelmanna ma szczególne znaczenie. Polska historia XX wieku stanowi bowiem podręcznikowy przykład przejścia od gospodarki centralnie planowanej do wolnorynkowej. W tym kontekście tezy Autora brzmią bardzo znajomo – przypominają argumenty, które towarzyszyły reformom po 1989 roku. Książka może być także ważnym głosem w dzisiejszej debacie publicznej, w której coraz częściej pojawiają się postulaty zwiększenia roli państwa, redystrybucji i ochrony rynku krajowego przed globalizacją. Pan Zitelmann ostrzega przed tym kierunkiem, wskazując, że nadmierny interwencjonizm prowadził w historii raczej do stagnacji niż rozwoju. Nie bez powodu książkę w Polsce wspierał Leszek Balcerowicz, który uznał ją za cenne przypomnienie o roli wolnego rynku w budowie dobrobytu. Dla młodszego pokolenia, które nie pamięta czasów PRL-u, może to być wartościowa lekcja historii gospodarczej i ideowej.

Nie można jednak czytać książki bezkrytycznie. Pisarz jest wyraźnie ideowo zaangażowany po stronie liberalizmu gospodarczego, przez co nie zawsze dostrzega cienie kapitalizmu. Nie analizuje dogłębnie problemów, które są realne i poważne: rosnących nierówności majątkowych, prekaryzacji pracy, kryzysów finansowych czy wpływu gospodarki rynkowej na środowisko naturalne. Jego narracja jest bardzo przekonująca, ale też jednostronna — skupia się na sukcesach rynków, nie analizując wystarczająco przypadków, w których kapitalizm zawodził lub wymagał korekty.

W tym sensie książka jest raczej apologią kapitalizmu niż jego analizą krytyczną. Mimo to, dzięki bogactwu przykładów, stanowi wartościowy materiał do polemiki i refleksji.

Osobiście uważam, że książka Pana Zitelmanna ma dużą wartość poznawczą. Autor w przystępny sposób pokazuje, że rozwój gospodarczy nie jest dziełem przypadku, lecz wynikiem określonych zasad: wolności, odpowiedzialności, własności i innowacyjności. Jego optymizm wobec kapitalizmu jest inspirujący, ale też skłania do zadania sobie pytania: jak zapewnić, by kapitalizm był nie tylko efektywny, ale też sprawiedliwy? W mojej opinii odpowiedzią nie jest powrót do centralnego planowania, ale mądre, umiarkowane państwo – takie, które tworzy ramy dla rynku, dba o edukację, infrastrukturę i przestrzeganie prawa, a jednocześnie nie tłumi przedsiębiorczości. Pan Zitelmann przypomina nam o czymś, co w debacie publicznej często się gubi – że wolność gospodarcza nie jest przywilejem bogatych, lecz warunkiem rozwoju dla wszystkich. Jednak jego wizja wymaga uzupełnienia o element etyczny i społeczny, by kapitalizm służył nie tylko wzrostowi PKB, ale też budowie wspólnego dobra.

Książka „Kapitalizm to nie problem – to rozwiązanie” to nie tylko podróż po historii gospodarczej ostatnich dekad, ale także manifest ideowy w obronie wolnego rynku. Pan Zitelmann przekonująco pokazuje, że kraje, które postawiły na kapitalizm, osiągnęły znacznie więcej niż te, które próbowały budować gospodarkę na etatyzmie i kontroli państwa. Jednocześnie Jego książka stanowi ważny głos w sporze o przyszłość współczesnych społeczeństw — czy chcemy większej wolności, czy większej opieki państwa. Dla jednych będzie to inspirująca obrona przedsiębiorczości i indywidualizmu. Dla innych – jednostronna, ideologiczna interpretacja historii. Niezależnie jednak od poglądów, warto tę książkę przeczytać. Pomaga bowiem zrozumieć, jak idee ekonomiczne kształtują świat, w którym żyjemy — i jak wiele od nas zależy, czy kapitalizm pozostanie rozwiązaniem, czy znów stanie się problemem.

Książkę do recenzji otrzymałam od Wydawnictwa Freedom Publisching