„Życie jest czymś więcej niż tylko przetrwaniem – jest samoreplikującą się informacją, która zyskała świadomość.”
Richard Dawkins
Książka „Projekt życia. Odkrywanie oznak inteligencji w układach biologicznych” jest polskim wydaniem pracy The Design of Life: Discovering Signs of Intelligence in Biological Systems autorstwa Panów Williama A. Dembskiego i Jonathana Wellsa. Wydana w 2023 roku przez Fundację En Arche, w tłumaczeniu Dariusza Sagana, stanowi jedno z najobszerniejszych współczesnych opracowań teorii inteligentnego projektu (ID).
Z ponad 700 stronami treści, bogatymi ilustracjami, przypisami i pytaniami do dyskusji, książka stara się przedstawić ID nie jako pogląd religijny, lecz jako alternatywny program badawczy w naukach biologicznych. Autorzy koncentrują się na krytyce neodarwinowskiego paradygmatu, proponując w zamian kryteria wykrywania projektowania w systemach biologicznych.
Teoria ID ma swoje korzenie w XIX-wiecznych argumentach teleologicznych, rozwiniętych w XX wieku przez krytyków ewolucji. Współczesną formę przyjęła w latach 90., głównie dzięki działalności Discovery Institute w Seattle. W 1989 roku wydano podręcznik Of Pandas and People, który był wczesnym wprowadzeniem do ID w edukacji. Panowie Dembski i Wells należą do drugiego pokolenia teoretyków ID, którzy próbowali nadać ruchowi bardziej formalny charakter. W przeciwieństwie do twórców teorii kreacjonistycznych starają się unikać bezpośrednich odniesień religijnych, koncentrując się na analizie danych biologicznych i matematycznych.
Pan William A. Dembski — matematyk, filozof, teolog. Twórca pojęcia sprecyzowanej złożoności (specified complexity), które ma stanowić matematyczne narzędzie rozpoznawania projektu. Posiada doktoraty z matematyki (Uniwersytet Chicago) i filozofii (Uniwersytet Illinois w Chicago).
Pan Jonathan Wells — biolog molekularny i komórkowy (PhD, University of California, Berkeley), a także doktor religioznawstwa (Yale University). Znany m.in. z książki Icons of Evolution (2000), krytykującej sposób prezentacji teorii ewolucji w podręcznikach.
Obaj Autorzy aktywnie działają w Discovery Institute’s Center for Science and Culture.
Książka składa się z ośmiu rozdziałów oraz epilogu. Każdy rozdział kończy się pytaniami do dyskusji, co czyni ją przystosowaną do użytku edukacyjnego.
Rozdział 1 – Pochodzenie człowieka
Autorzy zaczynają od analizy dowodów na ewolucję człowieka, odwołując się do zapisu kopalnego (np. australopiteki, Homo habilis) oraz danych genetycznych. Podkreślają luki w materiale dowodowym i kwestionują interpretacje podobieństw DNA między człowiekiem a małpami człekokształtnymi.
Rozdział 2 – Genetyka i makroewolucja
Główna teza: procesy mikroewolucyjne (mutacje, dobór naturalny) nie wystarczą do wyjaśnienia powstania nowych planów budowy organizmów (makroewolucji). Autorzy powołują się na badania Douglasa Axe’a dotyczące rzadkości funkcjonalnych sekwencji białkowych.
Rozdział 3 – Zapis kopalny
Omawia eksplozję kambryjską, gdzie w relatywnie krótkim czasie geologicznym pojawiło się wiele nowych form życia. Według Autorów tempo to jest nie do pogodzenia z powolnym, stopniowym mechanizmem darwinowskim.
Rozdział 4 – Podobieństwa strukturalne
Podobieństwa anatomiczne i genetyczne (homologie) mogą, zdaniem Pisarzy, równie dobrze świadczyć o wspólnym projekcie, jak o wspólnym pochodzeniu.
Rozdział 5 – Niezredukowalna złożoność
Wzorując się na pracach Pana Michaela Behe’ego, Autorzy przedstawiają przykłady systemów biologicznych, które ich zdaniem nie mogły powstać stopniowo: m.in. bakteryjna wić, układ krzepnięcia krwi, system transportu białek w komórce.
Rozdział 6 – Sprecyzowana złożoność
Pan Dembski przedstawia swoją metodę rozpoznawania projektu: jeśli obiekt jest zarówno złożony (mało prawdopodobny przypadkowo), jak i odpowiada określonemu wzorcowi, można wnioskować o inteligentnym źródle.
Rozdział 7 – Początek życia
Analiza hipotez abiogenezy, m.in. scenariusza RNA-first, hipotezy „świata żelazo-siarkowego” Wächtershäusera. Autorzy twierdzą, że żadna nie wyjaśnia pochodzenia informacji genetycznej.
Rozdział 8 – Podsumowanie i implikacje
Refleksja nad tym, jak przyjęcie ID zmienia sposób postrzegania nauki i świata. Wspomnienie sprawy sądowej Kitzmiller v. Dover jako momentu, w którym kwestia ID weszła na forum publiczne.
Kluczowe pojęcia:
niezredukowana złożoność – systemy, których funkcja zanika po usunięciu jednego elementu.
Sprecyzowana złożoność – połączenie złożoności i dopasowania do wzorca jako kryterium wykrywania projektu.
Informacja biologiczna – kod DNA interpretowany jako nośnik treści pochodzącej od inteligentnego nadawcy.
Granice ewolucji – teza, że ewolucja ma ograniczenia nieprzekraczalne bez udziału inteligencji.
Autorzy twierdzą, że jeśli struktura jest jednocześnie złożona i dopasowana do wzorca, to jest zaprojektowana. Krytycy zauważają, że definicja sama wyklucza możliwość, by taka struktura powstała naturalnie — przez co dowód staje się zamkniętym kołem logicznym. Przykład: określenie czegoś jako „sprecyzowanego” jest często subiektywne i zależy od przyjętego wzorca. W praktyce brak jasnych kryteriów pozwalających obiektywnie zmierzyć stopień „sprecyzowanej złożoności” w realnych układach biologicznych. Metoda działa w przykładach sztucznych (np. ciąg liter), ale w biologii definicje wzorca i złożoności są rozmyte. Autorzy przedstawiają teorię inteligentnego projektu (ID) jako czysto naukową, ale w innych wypowiedziach Pan Dembski przyznaje, że ma ona także wymiar teologiczny i kulturowy. To rodzi pytanie, czy ID jest neutralną hipotezą naukową, czy elementem agendy światopoglądowej.
Książka w klarowny sposób przedstawia podstawy ID, tłumacząc pojęcia takie jak sprecyzowana złożoność czy filtr wyjaśniający. Autorzy umiejętnie wykorzystują analogie i przykłady, aby skomplikowane kwestie matematyczne i biologiczne były zrozumiałe także dla czytelnika bez wykształcenia naukowego. Panowie Dembski i Wells czerpią inspiracje z biologii, matematyki, teorii informacji i filozofii nauki. Tak interdyscyplinarne podejście jest rzadkie i pozwala czytelnikowi zobaczyć zjawiska biologiczne w szerszym kontekście teoretycznym. Jedną z największych zalet książki jest odwaga w stawianiu pytań dotyczących teorii ewolucji, która w nauce jest traktowana jako paradygmat dominujący. Autorzy nie boją się wskazywać trudności w wyjaśnieniu powstania złożonych struktur biologicznych i proponują alternatywne spojrzenie. Książka ożywia dyskusję o początkach życia i naturze nauki. Niezależnie od tego, czy czytelnik zgadza się Pisarzami, publikacja skłania do krytycznego myślenia, analizy dowodów i refleksji nad tym, co uznajemy za naukowe wyjaśnienie. Autorzy sięgają po sugestywne analogie — np. porównania struktur biologicznych do kodu komputerowego czy tekstów literackich — które pomagają zrozumieć, dlaczego według nich pewne układy nie mogły powstać w wyniku czystego przypadku. Dla zwolenników inteligentnego projektu książka jest jedną z kluczowych pozycji, która systematyzuje i porządkuje argumenty. Stanowi też pomost między wcześniejszymi pracami Pana Dembskiego (np. The Design Inference) a szerszym odbiorcą. Nawet krytycy przyznają, że książka w przystępny sposób przedstawia podstawowe idee teorii informacji i prawdopodobieństwa, co czyni ją wartościową jako wprowadzenie do tych tematów dla czytelników zainteresowanych filozofią nauki.
Choć pozycja, jest trudna w odbiorze dla laika, stanowi cenną wiedzę dla zainteresowanych biologia, chemią i fizyką oraz funkcjonowaniem organizmów.
Książkę do recenzji otrzymałam od Fundacji Enarche
