Stan wojenny w Polsce

 „Stan wojenny nie był odpowiedzią na zagrożenie z zewnątrz, ale na strach komunistów przed własnym narodem.”

Norman Davies

Stan wojenny w Polsce, wprowadzony 13 grudnia 1981 roku, na zawsze zapisał się w zbiorowej pamięci Polaków jako czas represji, brutalnego złamania nadziei na wolność oraz dramatycznego starcia obywatela z aparatem państwowym. Jednak – jak pokazuje dr Grzegorz Majchrzak w książce „Stan wojenny. Historia znana, mniej znana i nieznana” – nie wszystko, co wiemy o tym okresie, odpowiada rzeczywistości. Celem Autora jest demitologizacja kluczowych przekazów i ukazanie szerszego obrazu: tego, co działo się nie tylko na ulicach, ale i za zamkniętymi drzwiami gabinetów partyjnych, w sądach, jednostkach wojskowych i redakcjach mediów PRL-u.

Rok 1980 był przełomowy – powstanie NSZZ „Solidarność” po strajkach sierpniowych podważyło monopol władzy komunistycznej w Polsce. Do 1981 roku związek zrzeszał ok. 10 milionów członków, czyli niemal co trzeciego dorosłego Polaka. Ten bezprecedensowy ruch społeczny wywołał poważny niepokój w kierownictwie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej oraz na Kremlu. W październiku 1981 I Sekretarzem KC PZPR został gen. Wojciech Jaruzelski – już wtedy jako premier i minister obrony narodowej miał ogromną władzę.

Zgodnie z oficjalną narracją PRL, stan wojenny był koniecznością, mającą zapobiec „groźbie bratniej interwencji ZSRR”. Jednak Pan Majchrzak konsekwentnie podważa tę tezę.

„Jesienią 1981 r. nie było realnego zagrożenia interwencją radziecką. Stan wojenny był decyzją polityczną, mającą ochronić władzę PZPR” — podkreśla Autor w jednym z wywiadów

Książka Pana Majchrzaka składa się z trzech zasadniczych części, oddzielonych poziomami percepcji historycznej:

Historia znana

Autor przedstawia podstawowe fakty: wprowadzenie stanu wojennego, noc z 12 na 13 grudnia 1981 r., internowania (ok. 10 tys. osób), strajki, pacyfikację kopalni „Wujek”, działalność podziemnej „Solidarności” czy pielgrzymkę Jana Pawła II w 1983 r.

Historia mniej znana

Tu Pisarz zagląda za kulisy decyzji politycznych i prawnych. Analizuje m.in. kontrowersyjny tryb uchwalania dekretów o stanie wojennym – jeszcze przed formalnym ogłoszeniem stanu wyjątkowego, bez podstawy konstytucyjnej i bez poszanowania procedur legislacyjnych.

„Dekret o stanie wojennym był nielegalny, bo Rada Państwa nie miała prawa wydawać dekretów w czasie, gdy obradował Sejm” – zauważa Autor

Pokazuje też, jak wojsko i milicja wykorzystały pobór do wojska jako narzędzie represji wobec opozycji. Prawie 1,7 tys. działaczy zostało wcielonych do specjalnych jednostek, gdzie byli szykanowani i izolowani.

Historia nieznana

Tu pojawiają się prawdziwe perełki źródłowe: list trójki lekarzy śląskich z 1981 roku, którzy zaprotestowali przeciw brutalności wobec górników z „Wujka”, szczegółowe relacje z obchodów 8. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego w 1989 roku – nazwanej przez Autora „ostatnią bitwą” w tej wojnie o pamięć. W książce pojawiają się również przykłady dramatycznych wyborów zwykłych ludzi: sędziów, dziennikarzy, nauczycieli – wielu z nich musiało podpisać tzw. „lojalki” lub zostało zwolnionych.

Szczególne miejsce w książce zajmuje opis działania systemu medialnego. Kontrola była absolutna – pod nadzorem Wydziału Prasy KC PZPR i cenzury. Pan Majchrzak analizuje rolę Jerzego Urbana i przedstawia przykłady manipulacji informacyjnej.

„Ani IXI, ani OMO nie pierze tak jak ZOMO” – cytat z propagandowej narracji w mediach, który Autor poddaje krytycznej analizie, pokazując cynizm władzy.

Stan wojenny był nie tylko okresem łamania praw obywatelskich, ale także czasem, w którym służby działały w poczuciu absolutnej bezkarności.

„Stan wojenny to okres bezkarności funkcjonariuszy reżimu. Żaden z jego architektów nie poniósł konsekwencji” – twierdzi Pisarz

Sądy wydawały wyroki skazujące, a trybunały wojskowe funkcjonowały jak organy polityczne. Osoby zatrzymane często nie miały dostępu do adwokatów, a internowani trafiali do ośrodków odosobnienia przypominających więzienia. Ostatnie rozdziały książki Majchrzaka ukazują, jak władza próbowała wymazać winy, organizując pokazowe „znoszenie stanu wojennego” 22 lipca 1983 roku. Zdaniem autora, był to:

„Głównie ruch propagandowy obliczony na Zachód” – jego znaczenie było symboliczne, a nie realne

Z jednej strony rozpoczął się proces tzw. normalizacji, z drugiej – opór nadal trwał, choć już w zmienionej, podziemnej formie. Książka Pana Grzegorza Majchrzaka nie jest tylko zbiorem faktów. To również przestrzeń refleksji nad tym, czym jest państwo prawa, jak łatwo można zniszczyć społeczne zaufanie i jak trudna jest odbudowa demokracji po totalitarnej przemocy.

„Stan wojenny zabił nadzieję, którą niosła Solidarność” – konkluduje Autor

„Stan wojenny. Historia znana, mniej znana i nieznana” to książka ważna – zarówno jako popularnonaukowa analiza przeszłości, jak i źródło ostrzeżenia dla przyszłości. Odsłania warstwy zakłamania, przemilczeń i manipulacji, pokazując, że historia PRL-u wciąż kryje białe plamy. Majchrzak, opierając się na archiwaliach i analizie źródeł, tworzy obraz przeszłości, który wymaga nie tyle rozliczenia, ile zrozumienia – by więcej nie powtórzyć błędów.

Książkę do recenzji otrzymałam od Instytutu Pamięci Narodowej