Ludzie, ludziom...

 Halina Birenbaum (Majdanek, Auschwitz):

„Śmierć tam była czymś tak naturalnym jak życie, a życie czymś tak przypadkowym jak śmierć.”

Książka Marka Bema „SS-Sonderkommando Sobibor. Niemiecki obóz zagłady w Sobiborze 1942–1943” jest jedną z najważniejszych publikacji dotyczących historii obozu zagłady w Sobiborze. Autor, znany badacz dziejów regionu włodawskiego i wybitny znawca tematu Sobiboru, poświęcił wiele lat życia naukowego zgłębianiu tej problematyki. Efektem Jego dociekań jest obszerna monografia, która łączy w sobie cechy dokumentu naukowego, opracowania historycznego oraz świadectwa pamięci o ofiarach.

Publikacja ta wpisuje się w szerszy nurt badań nad Zagładą Żydów i niemieckim systemem obozowym, a zarazem wypełnia lukę w literaturze historycznej, ponieważ Sobibór, w porównaniu z Auschwitz czy Treblinką, pozostawał do niedawna tematem rzadziej podejmowanym. Dzięki pracy Pana Bema, Sobibór zyskuje należne miejsce w świadomości historycznej. Obóz w Sobiborze był częścią tzw. Akcji „Reinhardt” – planu eksterminacji Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, realizowanego w latach 1942–1943. Jego głównym zadaniem była masowa zagłada przywożonych transportami ludzi, a funkcjonowanie podporządkowane było jednemu celowi: całkowitemu i natychmiastowemu wyniszczeniu ofiar.

Pisarz w swojej książce stawia sobie za cel nie tylko odtworzenie historii obozu, lecz także pokazanie jego miejsca w systemie nazistowskiej machiny śmierci. Koncentruje się na szczegółach organizacyjnych i logistycznych, jednocześnie podkreślając wymiar ludzki – cierpienia więźniów, losy ofiar oraz ich próbę oporu, która zakończyła się buntem 14 października 1943 roku. Monografia Pana Bema liczy ponad 500 stron tekstu i kilkadziesiąt stron ilustracji, planów i fotografii. Struktura publikacji pozwala czytelnikowi prześledzić całą historię obozu w logicznym porządku – od okoliczności jego powstania, poprzez organizację i codzienne funkcjonowanie, aż po kulminacyjny moment buntu więźniów oraz likwidację obozu.

Każdy rozdział stanowi spójne studium danego aspektu:

Powstanie i budowa obozu – analiza dokumentów dotyczących jego planowania i lokalizacji.

Załoga SS i wachmani – opis Niemców oraz strażników ukraińskich, ich roli i metod działania.

Codzienność więźniów – warunki życia, praca przymusowa, psychiczny terror i degradacja człowieczeństwa.

Mechanizmy eksterminacji – szczegółowy opis funkcjonowania komór gazowych i procedury mordowania.

Bunt więźniów – analiza przebiegu powstania, jego konsekwencji i znaczenia dla historii obozu.

Autor nie unika też trudnych tematów, jak np. rola więźniów zmuszanych do współpracy czy odpowiedzialność strażników po wojnie. Wielką wartością pracy Pisarza jest niezwykle szeroka baza źródłowa. Autor wykorzystał dokumenty z archiwów polskich, niemieckich, izraelskich, rosyjskich, amerykańskich i wielu innych. Sięgnął do materiałów Yad Vashem, akt procesowych strażników z lat powojennych, dokumentów IPN, a także do prywatnych relacji ocalonych i świadków. Dzięki temu książka nie jest jedynie rekonstrukcją na podstawie szczątkowych informacji, ale wszechstronnym opracowaniem opartym na licznych i różnorodnych świadectwach. Co ważne, Pan Bem łączy podejście stricte historyczne z perspektywą etnografa – interesuje go nie tylko sucha faktografia, lecz także kontekst kulturowy, społeczny i pamięć zbiorowa.

Jednym z kluczowych tematów książki jest próba ustalenia liczby ofiar obozu. W literaturze przedmiotu pojawiały się rozbieżne dane – od 170 do 250 tysięcy zamordowanych. Pisarz, po wnikliwej analizie transportów, dokumentów i zeznań świadków, wskazuje, że liczba ta wynosi co najmniej 250 tysięcy osób. Wskazuje również na często pomijaną obecność Romów wśród deportowanych. Ukazując skalę ofiar, Autor nie ogranicza się do suchych statystyk – opisuje, skąd przywożono transporty, jakie były ich losy, a także indywidualne historie, dzięki czemu ofiary nie pozostają anonimowe.

Kulminacyjnym punktem narracji jest opis buntu więźniów z 14 października 1943 roku. Było to jedno z nielicznych powstań w obozach zagłady, które miało realny wpływ na dalsze losy miejsca. Dzięki odwadze więźniów, którzy podjęli ryzyko walki, część z nich zdołała uciec i przeżyć. Sam bunt zmusił Niemców do przyspieszonej likwidacji obozu, co oznaczało symboliczny koniec jego funkcjonowania. Pan Bem rekonstruuje przebieg wydarzeń z ogromną szczegółowością, ukazując zarówno dramatyczny heroizm więźniów, jak i brutalną reakcję strażników. Pokazuje również, jak bunt wpisuje się w szerszą historię oporu Żydów w czasie Zagłady. Książka napisana jest stylem naukowym, pełnym szczegółów i odwołań do źródeł. Nie jest to lektura łatwa, ale jej powaga i skrupulatność odpowiadają charakterowi tematu. Recenzenci podkreślają, że szczegółowość wywodu może być dla czytelnika wymagająca, lecz zarazem jest dowodem rzetelności i konsekwencji Autora. Dodatkowym walorem publikacji są fotografie, szkice i plany, które pozwalają lepiej zrozumieć topografię obozu i metody jego funkcjonowania.

Monografia Pana Bema ma ogromne znaczenie zarówno naukowe, jak i społeczne. Wnosi do badań nad Holokaustem nowe ustalenia, porządkuje rozproszone informacje i prezentuje całościową wizję dziejów Sobiboru. Jest to dzieło nie tylko dla historyków, lecz także dla nauczycieli, studentów i wszystkich osób zainteresowanych pamięcią o Zagładzie. W wymiarze społecznym książka przypomina o obowiązku pamięci wobec ofiar. Ukazuje, jak łatwo system totalitarny może doprowadzić do masowej zbrodni i jak ważne jest pielęgnowanie świadomości historycznej, aby zapobiegać podobnym tragediom w przyszłości.

Marek Bem (1961–2023) przez wiele lat był dyrektorem Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, gdzie zajmował się m.in. pamięcią o Sobiborze. Był także współtwórcą Festiwalu Trzech Kultur we Włodawie. Jego życie i praca zawodowa były nierozerwalnie związane z badaniami nad obozem zagłady w Sobiborze. Publikacja „SS-Sonderkommando Sobibor” jest swoistym ukoronowaniem jego badań i testamentem naukowym, który pozostanie trwałym śladem w historiografii.

„SS-Sonderkommando Sobibor. Niemiecki obóz zagłady w Sobiborze 1942–1943” to dzieło fundamentalne dla zrozumienia historii Sobiboru i całej Akcji „Reinhardt”. Łączy rzetelność naukową z troską o pamięć ofiar, tworząc pomnik słowa dla tych, których głos został brutalnie odebrany. Książka Pana Marka Bema to nie tylko opis wydarzeń sprzed ponad 80 lat, ale także ostrzeżenie dla współczesności. Pokazuje, do czego może prowadzić nienawiść, uprzedzenia i totalitaryzm. Dzięki niej Sobibór – miejsce, które miało zniknąć z pamięci świata – pozostaje żywym świadectwem historii, a ofiary otrzymują należną im pamięć.

Książkę do recenzji otrzymałam od Instytutu Pamięci Narodowej