„Na wojnie nie ma ludzi starych. Są tylko młodzi, którzy zbyt szybko dorośli.”
— Erich Maria Remarque (duch jego twórczości)
Książka Ochrona grobów i cmentarzy wojennych z perspektywy prawa międzynarodowego i polskich regulacji prawnych, wydana przez Instytut Pamięci Narodowej, jest jednym z najbardziej kompleksowych polskich opracowań dotyczących statusu prawnego grobów wojennych, ich ochrony oraz roli, jaką odgrywają w polityce historycznej i systemie prawnym państwa. Publikacja stanowi próbę uporządkowania wielowątkowej problematyki, łącząc analizę prawnomiędzynarodową, krajowe regulacje ustawowe i administracyjne oraz interpretacje wynikające z badań historycznych i praktyki instytucji zajmujących się miejscami pamięci.
Jednym z największych atutów publikacji jest jej precyzyjne nawiązanie do kontekstu międzynarodowego, w którym ochrona miejsc pochówku związanych z konfliktami zbrojnymi jest obowiązkiem państw wynikającym z wieloletniego procesu formowania się międzynarodowego prawa humanitarnego. Autorzy przypominają, że już XIX-wieczne konwencje haskie podkreślały konieczność szacunku dla zmarłych żołnierzy i obowiązek zapewnienia im godnych pochówków. Z czasem obowiązek ten został rozszerzony i uszczegółowiony wraz z przyjęciem Konwencji Genewskich z 1949 r. oraz Protokołów dodatkowych z 1977 r. Według tych norm:
państwa muszą prowadzić ewidencję i identyfikację zwłok,
miejsca pochówków powinny być trwale oznaczone i chronione,
grobów nie wolno niszczyć czy przenosić bez uzasadnionej potrzeby i odpowiedniej procedury,
rodziny zmarłych mają prawo do informacji o miejscu ich pochowania.
Publikacja IPN przedstawia, jak normy te funkcjonują nie tylko teoretycznie, lecz także w praktyce działania współczesnych państw – w tym Polski, która podejmuje zobowiązania w ramach ONZ, NATO czy umów bilateralnych dotyczących opieki nad grobami zagranicznych żołnierzy na terytorium RP. Książka zwraca uwagę na jeszcze jeden aspekt: prawo humanitarne nie kończy swojego działania wraz z ustaniem konfliktu. Obowiązki państwa trwają również wiele dekad później, nawet gdy konflikt dawno utracił żywą obecność w świadomości społecznej. Polska, ze względu na burzliwą historię, jest szczególnym obszarem, na którym obowiązki te kumulują się wobec pochówków żołnierzy wielu armii – polskich, niemieckich, radzieckich, austro-węgierskich, ukraińskich czy żołnierzy z okresu powstań.
Drugą część książki poświęcono omówieniu polskich przepisów, wśród których kluczowe znaczenie ma ustawa z 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych, nadal obowiązująca – z późniejszymi zmianami – mimo upływu ponad 90 lat od jej uchwalenia. Autorzy pokazują, że ustawa ta jest niezwykle trwałym fundamentem systemu prawnego, a jej konstrukcja okazała się zadziwiająco odporna na zmiany ustrojowe i administracyjne. W publikacji omówiono m.in.:
zakres odpowiedzialności gmin, których obowiązkiem jest utrzymanie grobów wojennych,
rolę wojewodów jako organów nadzorczych,
uprawnienia i zadania Instytutu Pamięci Narodowej, który prowadzi działania badawcze, dokumentacyjne i edukacyjne,
szczegółowe zasady dotyczące finansowania prac renowacyjnych,
regulacje dotyczące ekshumacji, przenoszenia mogił i ustalania ich statusu,
zależność między prawem ochrony zabytków a prawem dotyczącym grobów wojennych.
Analizując ustawę z 1933 r., Autorzy zwracają uwagę na jej ogromną wagę jako aktu, który przetrwał kolejne epoki – II Rzeczpospolitą, okres PRL i III Rzeczpospolitą – będąc stale podstawą opieki państwa nad miejscami związanymi z historią militarną i cierpieniem ludności cywilnej.
Jedną z części książki, która zasługuje na szczególne podkreślenie, jest refleksja nad kulturowym i symbolicznym wymiarem cmentarzy wojennych. Groby wojenne są bowiem szczególną kategorią miejsc pamięci: funkcjonują na styku historii, polityki, prawa i emocji społecznych. Autorzy zwracają uwagę, że:
miejsca te mogą stać się przedmiotem sporów o interpretację przeszłości,
państwo ma obowiązek zachować bezstronność i respektować zasady prawa humanitarnego,
konieczne jest prowadzenie dialogu z państwami, których obywatele są pochowani na terenie Polski,
polityka pamięci musi respektować zarówno wymogi prawa, jak i lokalną tożsamość oraz uczucia mieszkańców.
Szczególnie cenne jest omówienie przypadków, w których dochodziło do konfliktów na tle grobów i pomników wojennych – zwłaszcza dotyczących armii niemieckiej i radzieckiej. Publikacja pokazuje, jak skomplikowanym zadaniem jest pogodzenie obowiązków międzynarodowych z wrażliwością społeczną i pamięcią o doświadczeniach historycznych. Książka nie poprzestaje na warstwie teoretycznej, lecz bogato ilustruje swoje tezy przykładami z praktyki administracyjnej. Twórcy opisują realne wyzwania:
trudności w identyfikacji miejsc pochówku na terenach, które były wielokrotnie areną walk,
problemy z dokumentacją archiwalną i jej rozbieżnościami,
konieczność godzenia różnych poziomów przepisów – od gminnych po międzynarodowe,
kwestie finansowania i dostępności specjalistów konserwatorskich,
konflikty związane z przenoszeniem szczątków podczas inwestycji infrastrukturalnych.
Szczegółowo przedstawiono również wytyczne techniczne dotyczące renowacji, oznakowania i ewidencji miejsc pochówku, co czyni tę publikację narzędziem o dużej wartości praktycznej. Książka wydana przez Instytut Pamięci Narodowej jest dziełem ważnym z kilku powodów:
1. Kompleksowość ujęcia
Łączy prawo krajowe, międzynarodowe, historię, administrację publiczną i kwestie ochrony zabytków.
2. Aktualność problematyki
W dobie licznych debat o usuwaniu pomników, rewitalizacji cmentarzy oraz ekshumacjach książka dostarcza rzetelnego, merytorycznego spojrzenia na obowiązki wynikające z prawa.
3. Praktyczne znaczenie
Publikacja może być wykorzystywana przez urzędników, służby konserwatorskie, badaczy, nauczycieli oraz instytucje kultury.
4. Budowanie kultury pamięci
Pokazuje, że szacunek dla zmarłych – bez względu na narodowość czy przynależność wojskową – jest elementem współczesnych standardów cywilizacyjnych oraz przejawem odpowiedzialności państwa.
Książka Ochrona grobów i cmentarzy wojennych z perspektywy prawa międzynarodowego i polskich regulacji prawnych stanowi jedno z najważniejszych współczesnych polskich opracowań dotyczących prawnej i cywilizacyjnej ochrony miejsc pamięci. Jej siłą jest umiejętne połączenie analiz stricte prawniczych z refleksją nad pamięcią zbiorową, polityką historyczną i praktyką administracyjną. Dzięki temu publikacja IPN nie tylko pogłębia wiedzę, ale również przypomina o moralnym wymiarze troski o miejsca spoczynku poległych – zarówno tych, którzy walczyli w obronie polskiej państwowości, jak i tych, którzy znaleźli się na jej ziemiach w wyniku burzliwych wydarzeń XX wieku.
Książkę do recenzji otrzymałam od Instytutu Pamięci narodowej
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz