Operacja Polska

 „Historia to świadek dziejów, światło prawdy, życie pamięci, nauczycielka życia, zwiastunka przyszłości.”

— Cicero


Historia XX wieku pełna jest wydarzeń, które przez dziesięciolecia pozostawały w cieniu, przemilczane lub zniekształcone przez propagandę. Jednym z nich była tzw. operacja polska NKWD z lat 1937–1938 – jedna z najbardziej tragicznych i jednocześnie najmniej znanych zbrodni sowieckiego totalitaryzmu. Przez dziesięciolecia wiedza o niej była zaledwie fragmentaryczna, spychana na margines, zarówno w Związku Sowieckim, jak i w powojennej Polsce. Dopiero po rozpadzie ZSRR i otwarciu części archiwów możliwe stało się prowadzenie systematycznych badań nad tą operacją. Książka „Operacja polska NKWD 1937–1938. Przywracanie pamięci o zbrodni”, opracowana przez Panów Pawła Liberę i Macieja Wyrwę, stanowi jeden z najważniejszych kroków w tym procesie. To obszerna publikacja, licząca ponad 500 stron, wydana przez Instytut Pamięci Narodowej w 2025 roku. Jej celem nie jest jedynie przedstawienie faktów – to przede wszystkim próba odzyskania pamięci o ludziach, którzy padli ofiarą systemu, a także refleksja nad tym, jak współczesne społeczeństwo powinno o nich pamiętać.

Redaktorzy tomu – Panowie Libera i Wyrwa – podjęli się zadania niezwykle ambitnego: nie tylko zrekonstruowania przebiegu wydarzeń z lat 1937–1938, lecz także wpisania ich w szerszy kontekst historyczny, moralny i tożsamościowy. Celem książki jest zrozumienie natury zbrodni dokonanej na Polakach mieszkających w Związku Sowieckim oraz pokazanie mechanizmów działania totalitarnego państwa, w którym ideologia stawała się narzędziem ludobójstwa. Autorzy podkreślają, że operacja polska była jednym z elementów tzw. „wielkiej czystki” – masowych represji zapoczątkowanych przez Stalina w drugiej połowie lat 30. XX wieku. W jej ramach NKWD zamordowało według różnych szacunków od 111 000 do nawet 200 000 Polaków, a kolejne dziesiątki tysięcy zostały deportowane do łagrów lub osad w głębi ZSRR. To, że ofiarami byli głównie zwykli ludzie – rolnicy, robotnicy, nauczyciele, duchowni – nadaje tej zbrodni szczególny wymiar: nie była ona wymierzona w konkretną elitę polityczną, lecz w samą tożsamość narodową. Książka pokazuje, że „polskość” została uznana przez sowiecki aparat za zbrodnię samą w sobie.

Tom jest wielowątkowy i interdyscyplinarny. Składa się z tekstów autorów z Polski, Ukrainy, Białorusi, Rosji, Gruzji i Stanów Zjednoczonych. Taki międzynarodowy skład pozwala spojrzeć na temat szerzej, nie tylko z perspektywy narodowej pamięci, ale jako na część europejskiego doświadczenia totalitaryzmu. Książka podzielona jest na kilka części, które układają się w logiczną całość:

Tło historyczne i polityczne – wyjaśnienie, jak doszło do tego, że w strukturach NKWD powstał rozkaz nr 00485, nakazujący fizyczną likwidację Polaków jako „elementu kontrrewolucyjnego”.

Mechanizmy terroru – analizy dokumentów, raportów i procedur wewnętrznych NKWD, które pokazują, jak skrupulatnie zaplanowano i przeprowadzono całą operację.

Skala i geografia zbrodni – omówienie, w jakich regionach ZSRR represje miały największy zasięg (m.in. Ukraina, Białoruś, Kazachstan, Syberia, okolice Smoleńska).

Losy indywidualne i mikrohistorie – opowieści o konkretnych osobach i rodzinach, w których dramaty pojedynczych ludzi ukazują bezmiar cierpienia.

Pamięć, zapomnienie, przywracanie – część poświęcona współczesnemu wymiarowi pamięci historycznej, upamiętnieniom, projektom badawczym i edukacyjnym.

Dzięki takiej konstrukcji książka łączy naukową rzetelność z humanistyczną empatią – nie ogranicza się do analizy dokumentów, ale nadaje im ludzkie twarze.

Publikacja koncentruje się wokół kilku kluczowych motywów:

Systemowy charakter zbrodni – autorzy pokazują, że operacja polska nie była „błędem” czy „nadużyciem” lokalnych struktur, lecz świadomą decyzją władz państwowych, w pełni zgodną z logiką totalitarnego systemu Stalina.

Mechanizmy dehumanizacji – Polacy byli w propagandzie sowieckiej przedstawiani jako „szpiedzy”, „sabotażyści” i „wrogowie ludu”, co pozwalało uzasadniać masowe mordy.

Los zwykłego człowieka – zbrodnia dotknęła nie tylko mężczyzn w wieku poborowym, ale całe rodziny. Kobiety i dzieci deportowano, często w nieludzkich warunkach.

Milczenie i zapomnienie – przez dziesięciolecia temat operacji polskiej był w ZSRR zakazany, a w Polsce Ludowej – przemilczany. Dopiero dziś możliwe jest jego pełne zbadanie.

Moralny wymiar pamięci – autorzy pytają, jak upamiętniać ofiary, skoro większość z nich nie ma grobów, a ich nazwiska wciąż nie są znane.

Jedną z największych zalet książki jest bogactwo źródeł. Autorzy wykorzystali liczne dokumenty archiwalne NKWD, raporty i listy ofiar, często publikowane po raz pierwszy. Cenne są także materiały z badań prowadzonych w archiwach białoruskich i ukraińskich, które dopiero niedawno stały się dostępne. Książka wyróżnia się także różnorodnością metod badawczych – od klasycznej analizy historycznej, przez badania socjologiczne, aż po refleksję z zakresu studiów nad pamięcią (memory studies). Dzięki temu nie jest to sucha monografia, ale wielowymiarowa opowieść o tym, jak historia, pamięć i tożsamość wzajemnie się przenikają. „Operacja polska NKWD 1937–1938” jest ważna nie tylko jako opracowanie naukowe, ale także jako gest przywracania godności ofiarom. W polskiej świadomości historycznej temat ten długo był niemal nieobecny, przyćmiony przez Katyń czy deportacje na Syberię. Książka Panów Libery i Wyrwy wpisuje się w proces odzyskiwania pełni pamięci narodowej, przypominając, że ofiary sowieckiego terroru to nie tylko żołnierze, ale też cywile, którzy znaleźli się po „złej stronie granicy”. W kontekście europejskim publikacja ma także wymiar uniwersalny: pokazuje, że totalitaryzm nie znał granic narodowych i że ofiarami stalinowskich czystek padali ludzie różnych narodowości – Polacy, Ukraińcy, Niemcy, Estończycy, a także sami Rosjanie. Tym samym książka przyczynia się do budowania wspólnej, europejskiej kultury pamięci o ofiarach komunizmu – kultury, która nie przeciwstawia narodów, ale łączy je w świadomości wspólnego cierpienia.

Mimo że jest to publikacja naukowa, język książki pozostaje zrozumiały i przystępny także dla czytelnika niebędącego zawodowym historykiem. Panowie piszą z empatią i świadomością, że za każdym dokumentem kryje się człowiek. Na uwagę zasługuje również szata graficzna i dokumentacyjna – liczne fotografie, mapy, kopie dokumentów i wykazy nazwisk sprawiają, że czytelnik może zobaczyć skalę tragedii w wymiarze materialnym. Publikacja spotkała się z pozytywnym odbiorem środowisk naukowych i opinii publicznej. Krytycy podkreślają jej wartość dokumentacyjną, a także to, że stanowi „kamień milowy” w badaniach nad polską obecnością i zagładą w ZSRR. Operacja polska NKWD 1937–1938 to nie tylko historia o przeszłości – to również ostrzeżenie przed przyszłością. Pokazuje, do czego prowadzi ideologia nienawiści, kiedy państwo przejmuje kontrolę nad życiem człowieka i decyduje o jego wartości. Redaktorzy tomu nie ograniczają się do rekonstrukcji faktów. Pytają także o naszą współczesną odpowiedzialność: czy pamiętamy o tych ludziach, czy potrafimy nazwać po imieniu zbrodnię, która przez dziesięciolecia była przemilczana? Ich książka nie tylko opisuje, ale też apeluje – o pamięć, o prawdę, o moralną odwagę.

Książka „Operacja polska NKWD 1937–1938. Przywracanie pamięci o zbrodni” to dzieło niezwykle ważne, zarówno w wymiarze naukowym, jak i etycznym. Pokazuje, że historia to nie tylko zbiór dat, lecz dramat tysięcy istnień. Zwraca uwagę, że pamięć jest formą sprawiedliwości, a badanie przeszłości – obowiązkiem wobec tych, którzy zginęli bez grobu i bez głosu. W czasach, gdy historia bywa wykorzystywana do bieżących sporów politycznych, publikacja Panów Libery i Wyrwy przypomina, że prawdziwa nauka historyczna musi być oparta na faktach, empatii i szacunku dla ofiar. To książka, która uczy pokory wobec przeszłości i odpowiedzialności wobec przyszłości.

Książkę do recenzji otrzymałam od Instytutu Pamięci Narodowej