Upadek teorii Darwina

 „Nic w biologii nie ma sensu, jeśli nie jest rozpatrywane w świetle ewolucji.”

Theodosius Dobzhansky

Od czasu opublikowania „O powstawaniu gatunków” przez Karola Darwina w 1859 roku teoria ewolucji przeszła długą drogę. Przez większą część XX wieku dominował neodarwinizm, oparty na dwóch filarach: losowych mutacjach oraz doborze naturalnym jako głównym mechanizmie ewolucji. Jednak odkrycia w biologii molekularnej, genomice i epigenetyce pokazały, że obraz ewolucji może być znacznie bardziej złożony. Pan James A. Shapiro w swojej książce „Evolution: A View from the 21st Century” Teoria ewolucji z perspektywy XXI wieku proponuje koncepcję, która wywraca klasyczne myślenie do góry nogami. Według Niego ewolucja to proces aktywny, w którym organizmy świadomie (w sensie biologicznym, niepsychicznym) modyfikują swoje genomy, aby przystosować się do warunków środowiskowych.

Kluczowym pojęciem w koncepcji Pana Shapiro jest naturalna inżynieria genetyczna (Natural Genetic Engineering – NGE). W odróżnieniu od klasycznej teorii, gdzie mutacje postrzegane są jako przypadkowe błędy w kopiowaniu DNA, Autor podkreśla, że komórki posiadają zdolność celowego i zorganizowanego wprowadzania zmian w genomie. Nie jest to „inteligencja” w sensie ludzkim, ale zestaw mechanizmów reagujących na sygnały środowiskowe. Oznacza to, że ewolucja nie jest wyłącznie biernym, losowym procesem, lecz wynikiem aktywnych strategii adaptacyjnych. Pisarz ilustruje to licznymi przykładami: transpozonami, rekombinacją homologiczną, systemami naprawy DNA, a nawet reorganizacją całych chromosomów. Wszystko to dowodzi, że organizmy potrafią przebudowywać swój materiał genetyczny w odpowiedzi na stres czy zmieniające się warunki.

Jednym z najbardziej rewolucyjnych elementów w książce jest metafora genomu jako „systemu read–write”, a nie statycznego „archiwum danych”. W klasycznej wizji DNA jest zapisane raz i ulega jedynie sporadycznym mutacjom. Pan Shapiro pokazuje, że genom jest dynamiczny: komórki nie tylko odczytują informację genetyczną, ale także aktywnie ją modyfikują.

Mechanizmy te obejmują:

Przemieszczanie elementów genetycznych (transpozony),

Transfer genów między gatunkami (poziomy transfer genów, HGT),

Duplikacje całych genomów,

Epigenetykę, czyli dziedziczenie zmian ekspresji genów bez zmiany sekwencji DNA,

Symbiogenezę, czyli powstawanie nowych organizmów przez fuzję dwóch odrębnych.

Takie podejście wskazuje, że ewolucja nie jest prostą sumą przypadkowych błędów, ale procesem koordynowanej reorganizacji informacji genetycznej.

Część I – Komórki jako aktywne podmioty

Pierwsze rozdziały przedstawiają dowody na to, że komórki nie są biernymi maszynami. Analizowane są procesy regulacyjne, jak operon laktozowy u bakterii czy mechanizmy naprawy DNA. Autor pokazuje, że mikroorganizmy „uczestniczą” w swojej ewolucji, reagując na bodźce środowiskowe w sposób strategiczny.

Część II – Mechanizmy inżynierii genetycznej w naturze

Pan Shapiro przechodzi do bardziej złożonych przykładów, takich jak systemy CRISPR u bakterii, rekombinacje w limfocytach, czy spektakularne reorganizacje genomów u orzęsków (ciliates). Dowody te świadczą o tym, że genom jest plastyczny, a zmiany mogą być nagłe i skoordynowane.

Część III – Ewolucja jako proces skokowy

Książka podkreśla, że duże reorganizacje genomowe, a nie drobne mutacje, mogły odgrywać kluczową rolę w powstawaniu nowych gatunków. Wskazuje się na przykłady gwałtownych wydarzeń ewolucyjnych, np. pojawienie się nowych rodzin genów po duplikacjach całych genomów.

Koncepcja Pisarza wpisuje się w rozszerzoną syntezę ewolucyjną (EES), która uwzględnia epigenetykę, interakcje organizmu ze środowiskiem oraz poziomy transfer genów. Jego poglądy są zgodne z trendami w XXI wieku, gdy biologia staje się nauką informacyjną. Ewolucja to nie tylko „przetrwanie najlepiej przystosowanych”, lecz dynamiczna wymiana, reorganizacja i edycja informacji. Autor zdobył uznanie za odważne i nowatorskie spojrzenie. Jego koncepcje są inspirujące, szczególnie dla młodych badaczy, ponieważ łączą biologię ewolucyjną z genomiką, bioinformatyką i systemami biologicznymi. Nie brakuje też głosów sceptycznych. Wielu biologów uważa, że Pan Shapiro przesadza w odrzucaniu roli doboru naturalnego. Jego język, pełen metafor takich jak „świadomy genom”, bywa mylący i może sugerować teleologię, czyli celowość w ewolucji, co budzi kontrowersje.

W erze sekwencjonowania genomów i edycji genów (CRISPR), podejście Autora wydaje się wyjątkowo aktualne. Ukazuje życie jako system informacyjny, który potrafi się sam modyfikować. Ta wizja może mieć konsekwencje nie tylko dla biologii ewolucyjnej, ale i medycyny, biotechnologii oraz sztucznej inteligencji. Ewolucja nie jest już jedynie biologicznym faktem, ale procesem programowalnym, który możemy badać, modelować, a w przyszłości nawet kontrolować. Książka Pana Jamesa A. Shapiro to jedna z najważniejszych publikacji XXI wieku na temat ewolucji. Choć nie jest wolna od kontrowersji, skłania do refleksji nad tym, czy tradycyjny model Darwina wystarczy do wyjaśnienia złożoności życia. Pokazuje, że ewolucja to proces twórczy, w którym organizmy nie są biernymi ofiarami losu, lecz aktywnymi architektami swojego genomu.

Książkę do recenzji otrzymałam od Fundacji Enarche