Pociągiem przez świat

 

    „Pociąg to najpiękniejsza metafora życia – pełen zakrętów, postojów, pośpiechu i niespodzianek.”

                 Anonim

 

   Wiek pary, elektryczności i kolei to jednocześnie epoka industrializacji, przyspieszenia życia społecznego i przekształceń przestrzennych. Kolej stała się nie tylko jednym z najważniejszych wynalazków XIX wieku, lecz także symbolem postępu technicznego, ekspansji państwowej i społecznej mobilności. W książce „Koleje na świecie” (ang. Railroads Across North America, wyd. pol. 2008),  Pan Brian Solomon podejmuje próbę syntetycznego i zarazem ilustracyjnego ukazania globalnego rozwoju kolei, traktując ją jako zjawisko o charakterze wielowymiarowym: technicznym, społecznym, kulturowym i ekonomicznym. Autor zabiera czytelnika w podróż przez różne regiony świata, prezentując nie tylko różnorodność taboru czy infrastruktury, ale również konteksty polityczne, geograficzne i kulturowe, w których kolej funkcjonuje.

Jednym z wątków przewodnich książki  Pana Solomona jest ukazanie kolei jako narzędzia modernizacji państw i społeczeństw. Przykład kolei transsyberyjskiej, opisywany w książce, doskonale ilustruje, jak infrastruktura kolejowa była wykorzystywana jako środek integracji odległych terytoriów i realizacji polityki imperialnej. W przypadku Rosji linia ta stała się symbolicznym przedłużeniem władzy carskiej, umożliwiając nie tylko szybsze przemieszczanie się towarów i wojska, lecz także migrację ludności i rozbudowę osadnictwa na Syberii. Podobne zjawiska miały miejsce w Stanach Zjednoczonych, gdzie budowa tzw. kolei transkontynentalnej umożliwiła ekspansję osadnictwa na zachód i związanie gospodarki krajowej w jedną, spójną sieć. Pisarz zwraca uwagę, że infrastruktura kolejowa nie była jedynie efektem postępu technicznego, ale wręcz jego narzędziem – świadomą inwestycją polityczno-gospodarczą, często okupioną dużymi kosztami społecznymi, np. przesiedleniami ludności rdzennej, wyzyskiem robotników (w tym imigrantów) i przekształceniem krajobrazów naturalnych.

Znaczącą cechą książki, rzadko spotykaną w literaturze transportowej, jest nacisk na wymiar estetyczny i kulturowy kolei. Autor nie ogranicza się do technicznego opisu lokomotyw i torowisk, ale umieszcza kolej w szerszym kontekście krajobrazu kulturowego. Zdjęcia i opisy tras przebiegających przez Andy, Alpy, Himalaje czy australijskie pustkowia pokazują, że kolej wkracza nie tylko w przestrzeń geograficzną, ale również symboliczną – staje się pośrednikiem między cywilizacją a naturą. W ujęciu  Pana Solomona kolej jawi się jako forma współczesnego romantyzmu – potężna, zmechanizowana siła, która przecina dziewicze przestrzenie, a jednocześnie umożliwia ich poznanie. W tym sensie książka stanowi również refleksję nad wpływem infrastruktury na percepcję przestrzeni – krajobraz kolejowy to przecież nie tylko widok z okna pociągu, ale także sposób organizacji przestrzeni społecznej (przystanki, dworce, węzły kolejowe, osiedla przytorowe).

Pisarz ukazuje kolej jako zjawisko globalne, ale niejednolite. W różnych częściach świata kolej rozwinęła się w odmienny sposób, co wynikało zarówno z warunków naturalnych (klimat, ukształtowanie terenu), jak i uwarunkowań politycznych oraz kulturowych. W Europie Zachodniej systemy kolejowe były przez dekady modernizowane i integrowane, co zaowocowało powstaniem m.in. szybkich kolei TGV we Francji czy ICE w Niemczech. W Azji – zwłaszcza w Japonii i Chinach – kolej stała się symbolem rozwoju technologicznego i ekonomicznej potęgi państw. Z kolei w Ameryce Południowej czy Afryce kolej często pełni funkcję marginalną lub została zaniedbana w wyniku neoliberalnych reform i dominacji transportu drogowego.  Pan Solomon dostrzega te nierówności i wskazuje, że kolej może być zarówno narzędziem emancypacji społecznej, jak i ofiarą globalnych procesów deregulacji i prywatyzacji. Interesującym aspektem książki jest także prezentacja różnic w standardach technicznych – np. rozstawach torów, sposobach zasilania, systemach sygnalizacji – które pokazują, że kolej nie jest systemem uniwersalnym, lecz ciągle zależnym od kontekstu lokalnego.

Jednym z kluczowych wątków podjętych przez Autora jest problem przyszłości kolei w kontekście globalnych wyzwań.  Pan Solomon przywołuje argumenty ekologiczne – niski poziom emisji CO₂, efektywność energetyczna, możliwość integracji z transportem miejskim – które czynią kolej jednym z najbardziej zrównoważonych środków transportu zbiorowego. Przykłady dynamicznego rozwoju kolei dużych prędkości (Chiny, Hiszpania, Japonia) stanowią dowód, że kolej może stać się realną alternatywą dla krótkich lotów czy indywidualnego transportu samochodowego. Jednak Autor nie ukrywa również zagrożeń: niedoinwestowanie kolei w krajach rozwijających się, brak woli politycznej, fragmentaryzacja zarządzania, czy też rywalizacja z sektorem lotniczym. W tym sensie „Koleje na świecie” to nie tylko opowieść o przeszłości i teraźniejszości, lecz także apel o przemyślenie roli transportu w świecie kryzysu klimatycznego i globalnych nierówności.

Książka „Koleje na świecie”  Pana Briana Solomona to dzieło wielowymiarowe, które można odczytywać zarówno jako popularyzatorską opowieść o kolei, jak i głęboką refleksję nad historią nowoczesności, techniki i przestrzeni. Autor z powodzeniem łączy pasję badacza z wrażliwością fotografa i umiejętnością syntetyzowania wiedzy z różnych dziedzin. Jego książka ma charakter interdyscyplinarny – może być punktem wyjścia zarówno do badań geograficznych, jak i historycznych, socjologicznych czy kulturoznawczych. Kolej w ujęciu  Pana Solomona to nie tylko środek transportu, ale zwierciadło cywilizacji – odzwierciedlające jej aspiracje, konflikty, tempo życia i relacje z przestrzenią. W czasach, gdy mobilność staje się wyzwaniem ekologicznym i społecznym, Jego książka zachęca do ponownego przemyślenia, czym jest „postęp” i jakie miejsce powinna zajmować kolej w przyszłości naszych społeczeństw. Mimo licznych zalet książka momentami może wydawać się nieco zbyt ogólna dla czytelników o bardzo zaawansowanej wiedzy technicznej, ponieważ Pisarz celowo wybiera popularnonaukowy styl, by dotrzeć do szerokiego grona odbiorców. Jednak dla osób rozpoczynających przygodę z tematem lub chcących uzyskać szeroki obraz kolei na świecie, „Koleje na świecie” będą znakomitym wyborem.

Książkę do recenzji otrzymałam od Wydawnictwa Almapress